ابزار مشتقه
ابزار مشتقه از ابزارهای مالی هستند که عمدتاً مبتنی یا مشتق از یک دارایی پایه است. به عبارتی ارزش آن‌ها منبعث از ارزش دارایی دیگری است. در واقع به قرارداد یا اوراقی گفته می‌شود که ارزش آن وابسته به ارزش اوراق بهادار، کالا، شاخص یا ارز اصلی است و هیچگونه ارزش مستقلی ندارد
بورس اوراق بهادار
قرارداد اختیار معامله سهام
قرارداد اختیار معامله قراردادی دوطرفه بین خریدار و فروشنده است که براساس آن یک طرف معامله (خریدار قرارداد) حق خرید یا فروش دارایی مشخصی را به قیمت مشخص در تاریخ مشخص به دست می‌آورد. درواقع خریدار قرارداد در ازای پرداخت مبلغ معینی هنگام عقد قرارداد، حق (نه الزام و تعهد) انجام معامله معینی را در آینده به دست می‌آورد. از طرف دیگر فروشنده‌ی قرارداد اختیار معامله در ازای دریافت مبلغ معینی هنگام عقد قرارداد، حق انجام معامله را به خریدار واگذار می‌کند. خریدار در اعمال حقِ خود، مختار و فروشنده در صورت تمایل خریدار، مجبور به انجام معامله می‌باشد. این معامله درصورتی اتفاق می‌افتد که پیش‌بینی خریدار و فروشنده در مورد روند آتی قیمت سهم خلاف یکدیگر باشد. به عنوان مثال کسی که چشم‌انداز آتی سهم را نسبت به سطوحِ قیمتی فعلی، افزایشی پیش‌بینی می‌کند، اقدام به خرید قرارداد اختیار خرید و کسی که این روند را کاهشی برآورد می‌کند، اقدام به فروش قرارداد اختیار خرید می‌نماید. مهم‌ترین مزیت این روش امکان استفاده از اهرم مالی است.
قرارداد آتی سبد سهام
قرارداد آتی سبد سهام قراردادی مبتنی بر خرید یا فروش سبدی از دارایی‌های مشخص در زمان و قیمت مشخص است. درواقع در این قرارداد فروشنده متعهد می‌شود تعداد معینی از سبد سهام پایه را در سررسید به قیمت معین بفروشد و خریدار متعهد به خرید آن سبد می‌گردد. در این قرارداد نیاز به پرداخت کل مبلغ ارزش سبد نمی‌باشد و با پرداخت حداکثر بیست درصد مبلغ کل می‌توان از قدرت خرید پنج برابری نسبت به خرید سهام بهره برد. درواقع به دلیل ویژگی اهرمی، با سرمایه کمتر می‌توان سود بیشتری کسب کرد. لازم به توضیح است استفاده از این ابزار، نیازمند تحلیل دقیقی از روند آتی صنعت است. زیرا در صورت اشتباه، اهرم پنج برابری آن می‌تواند منجر به زیان پنج برابری شود.
اوراق اختیار فروش تبعی
اوراق اختیار فروش تبعی، اوراقی است که عمدتاً توسط سهامدار عمده برای حفظ ارزش سهام خود و نیز پوشش ریسک برای سهامداران خرد عرضه می‌گردد. در واقع اوراق اختیار فروش تبعی نوعی بیمه سهام است. در این ابزار سهامدار عمده با فروش اوراق اختیار فروش تبعی به سهامداران خرد، متعهد می‌شود تعداد معینی از سهام را در تاریخ معین (تاریخ اعمال) به قیمت معین (قیمت اعمال) از آن‌ها خریداری نماید.
نکات بااهمیت
- در اوراق فروش تبعی امکان معاملات ثانویه وجود ندارد. بدین معنا که پس از خرید امکان معامله مجدد وجود ندارد و این اوراق تنها در تاریخ اعمال مورد معامله قرار می‌گیرد.
- تعداد اوراق اختیار فروش تبعی تحت مالکیت هر کد در پایان هر روزِ معاملاتی می‌تواند حداکثر معادل تعداد سهام پایه تحت مالکیت آن کد باشد.
- در صورت خرید بیش از تعداد سهام پایه مبلغ مازاد خرید به عنوان خسارت به عرضه‌کننده پرداخت خواهد شد.
- سقف خرید مجاز برای هر کد سهامداری در اطلاعیه عرضه‌ی هر نماد مشخص می‌گردد. مبلغ پرداخت شده بابت خرید اوراق فروش تبعی قابل برگشت نیست.
- اعمال اختیار فروش تنها در تاریخ اعمال و در صورت ارسال درخواست به کارگزار خود، حداکثر یک روز قبل از تاریخ اعمال امکان‌پذیر می‌باشد. پس از گذشت این تاریخ امکان اعمال وجود ندارد و عرضه‌کننده تعهدی در قبال آن نخواهد داشت.
- مطالعه دستورالعمل معاملات اوراق اختیار فروش تبعی و اطلاعیه عرضه منتشرشده در هر نماد معاملاتی ضروری می‌باشد.
بورس کالا
معاملات آتی
قرارداد آتی: قراردادی است که فروشنده براساس آن متعهد می‌شود در سررسید معین، مقدار معینی از کالای مشخص را به قیمتی که الان تعیین می‌کنند بفروشد و در مقابل، طرف دیگر قرارداد متعهد می‌شود آن کالا را با آن مشخصات خریداری کند و برای جلوگیری از امتناع طرفین از انجام قرارداد، مبلغی را به عنوان وجه تضمین نزد اتاق پایاپای بگذارند.
قرارداد اختیار معامله
قرارداد اختیار معامله: قراردادی است که به خریدار آن این اختیار (نه الزام و تعهد) را می‌دهد که دارایی معینی را به قیمت مشخص در سررسید، خرید یا فروش نماید. فروشنده اختیار معامله درصورت درخواست خریدار اختیار معامله در سررسید ملزم به ایفای تعهدات خود می‌باشد.
گواهی سپرده کالایی
گواهی سپرده کالایی، اوراق بهاداری است که مؤید مالکیت دارند‌ه‌ی آن بر مقدار معینی کالاست و پشتوانه آن قبض انبار استانداردی است که توسط انبارهای مورد تأیید بورس صادر می‌گردد. درواقع در این کالا فروشنده در ازای تحویل کالای خود به انبار، بانک یا محل تعیین‌شده از طریق بورس کالا، گواهی سپرده کالایی را دریافت و آن را از طریق کارگزاری‌های مجاز به فروش می‌رساند. خریدار ورقه بهادار مذکور نیز می‌تواند جهت فروش مجدد گواهی سپرده کالای خود یا دریافت فیزیکی کالا اقدام نماید. بدین صورت هزینه‌های انبارداری، جابه‌جایی و فاصله زمانی جهت انتقال کالا به صورت حضوری رفع می‌گردد.
قرارداد سلف استاندارد
قرارداد سلف نوعی قرارداد است که در آن خریدار و فروشنده توافق می‌کنند کالای مشخصی را در تاریخ مشخصی رد و بدل کنند. خریدار، کل مبلغ معامله را در زمان عقد قرارداد پرداخت نموده و کالا را در زمان تحویل دریافت خواهد نمود. درواقع براساس این قرارداد مقدار معینی از دارایی پایه با مشخصات ذکر شده در قرارداد به فروش می‌رسد که وجه آن به صورت نقدی واریز می‌گردد و دارایی پایه در سررسید مشخصی در آینده تحویل داده می‌شود. از این طریق فروشنده مبلغ موردنیاز جهت تولید را به دست خواهد آورد و خریدار نیز به امید افزایش قیمت، کالا را خریداری می‌کند. این قرارداد قابل انتقال به شخص دیگری نیست و کالا در زمان تحویل به صورت فیزیکی به خریدار تحویل داده می‌شود.
بورس انرژی
معاملات سلف استاندارد موازی
قرارداد سلف موازی نوعی قرارداد سلف است. با این تفاوت که امکان معاملات ثانویه در آن وجود دارد و قدرت نقدشوندگی را بالا می‌برد. درمعاملات سلف موازی مقدار معینی از دارایی پایه به فروش می‌رسد که وجه آن به صورت نقدی پرداخت می‌گردد و دارایی پایه در سررسید مشخصی در آینده تحویل می‌شود. در این فاصله خریدار سلف اول می‌تواند اقدام به فروش دارایی پایه در قالب یک قرارداد سلف ثانویه نماید. این قرارداد سلف ثانویه سلف موازی نام دارد. در واقع براساس این قرارداد خریدار می‌تواند معادل دارایی پایه خریداری شده را به شخص ثالث قبل از سررسید مطابق دستورالعمل بورس کالای ایران واگذار نماید. این قرارداد علاوه بر تأمین مالی برای فروشنده یک ابزار سرمایه‌گذاری به شمار می‌رود.